Сейсмотектоникалық деформациялар зертханасы

ЗЕРТХАНА МЕҢГЕРУШІСІ-

ПОЛЕШКО НАТАЛЬЯ НИКОЛАЕВНА,

ГЕОЛОГИЯ-МИНЕРАЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ КАНДИДАТЫ

Қызметкерлер тізімі:

1. Бектұрғанова Баян Б. – ҒҚ
2. Мырзағазиева Гүлзира М. – КҒҚ
3. Досайбекова Самал Қ. – Ж/с инженері
4. Жүнісова Жадыра Қ. –Ж/с инженер
5. Аристова Ирина Л. – инженер
6. Досымбекова Жансая Б. – инженер

Сейсмотектоникалық деформациялар зертханасының зерттеу бағыты

Зертхананың негізгі қызметі – мұнда орын алған жер сілкінісінің ошақтық механизмдері туралы мәліметтерді талдау негізінде солтүстік Тянь-Шань аумағындағы жер қыртысының кернеулі-деформациялық жағдайын зерттеу. Жер сілкінісінің пайда болу механизмі негізгі кернеу осьтерінің кеңістіктік бағдарын көрсетеді: созылу және сығылу, сыну жазықтықтары және геологиялық ортаның қозғалысы [1, 2]. Тікелей көздегі (ортаның үзілу жазықтығы бойынша) орын ауыстырулардан сейсмотектоникалық деформация деп аталатын геологиялық ортаның белгілі бір көлемінің деформациясына өтуге болады [3, 4]. Деформацияның орташа тензорын есептеу әрбір жер сілкінісінің  сейсмикалық сол сәтін  ескере отырып, орташалаудың элементар көлемінің жалпы деформациясына қосқан үлесін [5] өрнек бойынша қосу арқылы жүзеге асырылады:

,

мұндағы m – ығысу модулі; V – ұяшықтардың бірлігі көлемі; M₀ⁿ – n-ші жер сілкінісінің сейсмикалық моментінің мәндері;  e_ikⁿ  – фокалды механизмнің бірлік векторының құрамдас бөліктері; N – элементар көлемдегі жер сілкіністерінің саны.

Сейсмотектоникалық деформацияның ең маңызды статистикалық сипаттамасы деформация тензорының түрін (қысқару, ығысу, созылу) анықтайтын және деформация тензорының  негізгі мәндерімен сандық түрде өрнектелетін Лоде-Надай коэффициенті (m) болып табылады,  e₁, e₂, e₃,, [5] түрінде:  m = 2(e₂ –e₃) / (e₁–e₃) –1. 

Жалпы алғанда, m мәндері –1-ден +1-ге дейін өзгереді және деформация түрі мен кернеу осьтерінің орналасуының сипаты (механикалық мағынада), атап айтқанда, мәндер арасындағы байланысты сандық түрде көрсетуге мүмкіндік береді. -0,3<m<+0,3 ығысу күйіне, м ³0,3 бір осьті сығуға және m £–0,3 бір осьтік керілуге ​​сәйкес келеді.

Кернеу осьтерінің бағдарлануына байланысты ортаның кернеулік күйінің бірнеше режимдері ажыратылады: көлденең тартылу және тік сығу кезінде кернеу жағдайлары жасалады, ал бұзылулар геологиялық ортаның орын ауыстыруының басым түрі болып табылады. Екі ось көлденең болған кезде, ығысулар орын ауыстырудың басым түрі болып табылады. Тік созылу және көлденең қысу кезінде сығу режимі байқалады, онда кері бұзылулар (итерулер) орын ауыстырудың басым түрі болып табылады.

Бүгінгі күні зертхана 1980 жылдан бастап 40 жылдан астам энергетикалық класы K≥7,0 жер сілкінісінің ошақтық механизмдері бойынша аумақ үшін сейсмотектоникалық деформацияның (СТД) параметрлерін (1-сурет) анықтады.СТД параметрлеріндегі кеңістік-уақыттық өзгерістерді талдау күтпеген нәтижеге әкелді [6]: 1911 жылғы жойқын М8.2 Кемин жер сілкінісінің эпицентрі болған жергілікті жерде (1-суретте қызыл түспен көрсетілген) СТД параметрлері күн белсенділігінің өзгеруіне сәйкес өзгереді (2-сурет). Табылған сәйкестікке жауапты физикалық себептерді іздеу сейсмологиялық деректер бойынша жер сілкінісін болжау әдістерін одан әрі дамыту мақсатында жүргізіледі.

1-сурет – Жер сілкінісі көздерінің механизмдері бойынша Солтүстік Тянь-Шань жер қыртысының сейсмотектоникалық деформациясының параметрлерін зерттеу аумағы; қызыл сызықтар.75⁰N — 43.5⁰N, 76.5⁰E — 78⁰E,  координаталарымен шектелген жергілікті аумақты белгілейді, мұнда күн белсенділігінің өзгеруіне байланысты сейсмотектоникалық деформация параметрлерінің ауытқулары табылды; Қызыл үшбұрыш 1911 жылы болған Кемин M8.2 жер сілкінісінің эпицентрі болып табылады.

2-сурет — 1980-2019 жылдардағы деректер бойынша Лоде-Надай коэффициентінің орташа жылдық мәндерінің өзгеруі сегіз бірлік ұяшықтарда 0,5° × 0,5° жергілікті аумаққа жататын өлшемдері 42.75⁰N — 43.5⁰N, 76.5⁰E — 78⁰E E (жұқа түсті қисық) және олардың орташалауы (қалың қызыл қисық); қара қисық  —  орташа жылдық күн дақтарының саны (W); жоғары және төмен сәйкесінше —  күн минимумдары және максимумдары жылдарындағы деформация векторлары болып табылады, мұнда қызыл векторлар қысқару деформациясына (Р) және көк векторлар ұзару деформациясына (Т) жатады.

Келтірілген әдебиет

[1] Введенская А.В. Дислокациялар теориясын қолдана отырып, жер сілкінісі көздеріндегі кернеулер мен саңылауларды зерттеу. — М.: Наука, 1969. — 134 б.

[2] KasaharaK. Earthquake mechanics. Cambridge University Press, 1981, (орысша аудармасы Касахара К. Жер сілкінісінің механикасы. М.: Мир, 1985. 264 б.

[3] Гущенко О.И. Негізгі кернеулік бағыттарды қайта құрудың кинематикалық принципі (геологиялық және сейсмологиялық мәліметтер бойынша). КСРО Ғылым академиясының баяндамалары. 1975. Т.225. №3. 557-560 беттер.

 [4] Юнга С.Л. Сейсмотектоникалық деформацияларды зерттеу әдістері мен нәтижелері. М.: Ғылым, 1990, 191 бет.

[5] Ризниченко Ю.В. Сейсмология мәселелері. Таңдамалы жұмыстар. М.: Ғылым. 1985. 406 б.

[6] Садықова А.Б., Сыдықов А., Хачикян Г.Я., Полешко Н.Н. Қазақстанның жер қыртысының сеймотектоникалық деформациясы. Қазақ университеті, Алматы, 2020. 171 б. ISBN 978-601-04-4750-9.

            Соңғы 5 жылдағы сейсмотектоникалық  деформациялар зертханасы қызметкерлерінің негізгі жарияланымдары

— — Poleshko N. N. Dosaybekova S.K., Myrzagazieva G.M. Results of monitoring the parameters  of focal mechanisms in Jungar North Tianshan region. // Collection of paper abstracts. The Tenth International Symposium on Tianshan Earthquakes. — Urumqi, China. — September 14-17. 2021. — P.12-14.

— Полешко Н.Н., Досайбекова С.Қ. 2019 жылғы 8 қазандағы жер сілкінісінің ошақтық механизмі және бастапқы аймақтағы сейсмотектоникалық жағдайлар. Геология және пайдалы қазбаларды қорғау. 2020. — № 1 (74). — 45-50 б.

— Полешко Н.Н., И.Л.Аристова, Н.Н. Михайлов. Жер сілкінісі көздерінің механизмдері бойынша Шығыс Қазақстан аймағындағы жер қыртысының кернеулі күйі ҚР ҰЯО Вестник. — 2017. — . 2 шығарылым. 2. 64–71 б.

— Полешко Н.Н., Досайбекова С, Өзбеков Н.Б.Жер сілкінісі көздерінің механизмдерін зерттеу нәтижелері бойынша Шығыс Қазақстан аймағындағы сейсмотектоникалық жағдай. «ҚазҚСҒЗИ» АҚ Хабаршысы.-2017.- № 5,- 30-39 б.

– Жүнісова А.Ж., Бектұрғанова Б.Б., Досайбекова С.Қ., Садықова А.Б., Қазақстанның Солтүстік Тянь-Шань аймағының 2015-2019 жылдарға арналған сейсмикалық жағдайы – «Сейсмикалық жер сілкінісінің алдын алу қаупін және қауіптілігін бағалаудың заманауи әдістері» атты  Бүкілресейлік ғылыми конференция.(27-28 қараша 2019 ж., Жер сілкінісін болжау теориялары институты — ЖСБТИ, Мәскеу). http://www.mitp.ru/ru/conference/2019/2019-ITPZ-Conference-Programm.pdf

— Сүлеев Д.Қ., Өзбеков Н.Б., Садыкова А.Б., Полешко Н.Н., Хачикян Г.Я. Литокосмикалық ауа райы  — сейсмологиялық зерттеулердің өзекті бағыттардың бірі болып табылады.ҚазКСР Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі  А.Ж. Машановтың 115 жылдығына  және Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі Ж.С. Ержановтың 100 жылдығына арналған  «Геокеңістіктік цифрлық инженериядағы инновациялық технологиялар» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы. 18 наурыз, 2022 жыл — 507-513 б.

— Садықова А.Б., Сыдықов А., Хачикян Г.Я., Полешко Н.Н. Қазақстанның жер қыртысының сеймотектоникалық деформациясы. ҚазаҚ университеті, Алматы, 2020. 171 б. ISBN 978-601-04-4750-9.

— Садықова А.Б., Полешко Н.Н. 2015 жылғы Солтүстік Тянь-Шань жер қыртысының сейсмотектоникалық деформациясының параметрлері // ҚР ҰҒА Известия. Геология және инженерлік ғылымдар сериясы. ISSN 2518-170X (онлайн). ISSN 2224-5278 (Басып шығару). Алматы. 2017. № 2. 80-89 беттер.